تاریخ زواره

زواره از پیشینه ی تاریخی طولانی برخوردار است.

در دوران اسلامی، تاریخ و جغرافی نویسان در نوشته های خود از زواره و اردستان نام برده اند.

شواهد و مدارکی نیز وجود دارد که بیانگر آبادانی این شهر در سده های نخستین هجری و حتی در دوران ساسانی است.

بنای زواره را به دوران های باستانی ( پیشدادی و کیانی) نسبت می دهند.

به طور مثال برخی ساختن این شهر را به زواره پهلوان نسبت می دهند و عده ایی آنجا را زادگاه انوشیروان و یا شهر کاوه ی آهنگر بر می شمارند.

زواره در دوران پیش از اسلام

در بالا خلاصه ای از تاریخ زواره را اشاره نمودیم که در اینجا به تفکیک و بطور مفصل تشریح خواهیم داد!

در دوران ساسانی زواره در مرکز ایالت آبادی قرار داشت. ویرانی قنات ها موجب خشک شدن این ناحیه گردید.

یاقوت حموی، جغرافی نویس عرب، ضمن اینکه از وجود خرابه های ساختمان های زمان ساسانی در زواره ی آن زمان سخن می گوید، اضافه می نماید که وضع اقتصادی مردم زواره در دوران ساسانی بسیار خوب بوده است.

در زواره و اردستان و اطراف آن ها آثار بسیاری که منسوب به دوران ساسانی است به جای مانده است.

از جمله خرابه هایی که در شمال زواره وجود دارد و به ثبت آثار باستانی هم رسیده است.

همچنین باروی کهنی در محله ی دشت و نیز قلعه ی بن جیره، در محله ی بن کویه نیز گویا آتشکده ای وجود داشته که بعدا مسجد کنونی پامنار در جای آن ساخته شده است.

گفته می شود که محل کوشک نیز محلی بوده است که در زمان ساسانیان کاخ یا کوشکی در آنجا وجود داشته است.

از دیگر آثارپیش از اسلام در اطراف زواره، قنات های خسروشاه و اروند و آتشکده های امهران و جوگند و زواره را می توان نام برد.

نام آبادی هایی چون مهر آباد و عشق آباد در حد فاصل نائین و اردستان نیز خود دلیلی بر آباد بودن این منطقه در دوران های پیش از اسلام است.

زواره در دوران اسلامی

در نخستین سده ی پس از هجرت، نواحی اردستان و زواره که دراوج آبادانی خود بود، به دست اعراب گشوده شد.

به تدریج با مهاجرت عده ای از سادات آل طاهربن علی به آنجا و گرویدن برخی از اهل محل به اسلام، این دین در آن ناحیه رواج پیدا کرد و ساختن مساجد در آنجا آغاز گردید.

گفته می شود که آتشکده ی محله ی بن کویه ی زواره در اوایل سده ی سوم هجری به مسجد تبدیل شده است و در اواخر همان سده نخستین مساجد جامع در اردستان و زواره ساخته شده اند.

در اوایل سده ی چهارم هجری که زمان اقتدار آل بویه بوده است، اردستان نیز که از توابع اصفهان به شمار می رفته، در قلمرو آنان قرار داشته است و مذهب تشیع در آن نواحی ( نائین ، نطنز، زواره ) رواج بیشتری پیدا کرد.

مهمترین واقعه ی این زمان که کماکان در سرنوشت شهر زواره همواره اثراتی داشته است، موضوع وقف اراضی زواره و بعضی دهات اطراف است.

که به دست احمد بن محمد بن رستم بن مطیار قرشی، از عمال فارس و اصفهان، به نام فرزندانش صورت گرفت.

وقفنامه ی مزبور که شاید کهن ترین سند وقفی موجود در ایران باشد دارای تاریخ 316هجری قمری است.

در قرن پنجم هجری جنبشی در گرایش به تصوف در این نواحی پدید آمد و در همین زمان است که بوعلی دهدار اردستانی از سران فرقه ی اسماعلیه در این ناحیه به قدرت رسید، ( یکی از قلاع باستانی زواره را نیز به اسماعیلیه نسبت می دهند).

بیشترین آثار بجا مانده در زواره مربوط به دوره سلجوقیان است، از جمله تکمیل مسجد بن کویه ( پامنار ) در این دوران صورت گرفت.

در همین زمان بوده است که عده ای از علما و حفاظ اردستانی در مدارس نظامیه به تعلیم و تعلم مشغول بوده اند.

قرن هفتم هجری که هم زمان با حمله ی مغول به ایران است، دوران رکود و خاموشی منطقه و گرایش شدید مردم به تصوف است.

حمله ی هولاکوخان به زواره باعث دربه دری اهالی به خصوص سادات طباطبایی می گردد. پس از برقراری آرامش، سادات که به شهر باز گشتند.

با گروهی از زرتشتیان یزد مواجه شدند که در شهر ساکن شده و اراضی را تصرف کرده و به آبادانی آن ها پرداخته اند.

اختلافاتی بر سر تملک موقوفات در گرفت که گویا خواجه نصیر الدین طوسی به این ترتیب آن را حل کرد، که 2 دانگ از املاک برای سادات باشد و 4 دانگ، برای زرتشتیان که املاک رها شده را آباد کرده بودند .

البته پرداخت مالیات 2 دانگ سهم سادات نیز به عهده ی زردشتیان واگذار گردید.

این وضع تا سالهای آخیر ( بین سادات و غیر سادات ) برقراربوده است تا در زمان برقراری ثبت اسناد و املاک عده ای املاک وقفی را به نام خود به ثبت می دهند.

در قرن نهم هجری هم زمان با اقتدار شاهان تیموری، در گیری هایی بین شیعه و سنی و فرقه های دیگر پیدا شد و در همین زمان است که خانقاه پیر مرتضی علی در شهر اردستان ساخته شد.

سده ی دهم هجری با تشدید رواج مذهب تشیع در زمان صوفیه در سراسر ایران همراه است.

در ناحیه ی اردستان نیز پس از جنگی که بین شیعه و سنی در گرفت ، دیگر اثری از پیروان مذهب تسنن در آن نواحی باقی نماند.

این درگیری های مذهبی و از جمله نزاع  های بین صوفیه ( حیدری و نعمتی) از جهتی موجب رکود در پیشرفت های علمی و مذهبی گردید.

لیکن در سده یازدهم هجری که دوران ثبات سیاسی و شکوفایی اقتصادی کشور است، در اثر توجه شاهان صوفی به اشاعه ی تشیع و تصوف و نشر فرهنگ اسلامی، دیگر در باره فعالیت ها آغاز شد.

در همین رابطه است که بقاع و تکایا و مساجدی در این نواحی بنا گردید.

از سوی دیگر موضوع تجارت و رفت و آمد کاروان ها نیز باعث توجه بیشتر به مسیرهای ارتباطی و ساختن تاسیساتی همچون کاروانسراها، آب انبارها و …. در ابتدا و در طول این مسیرها گردید.

در زواره دو کاروانسرا به یادگار مانده بود که یکی در دروازه ی شمالی شهر و در انتهای مسیر ورامین- اردستان و دیگری رباط شاه عباسی بر سر زواره به شهرآب و مروآباد( دروازه شرقی) بوده است که چندی پیش تبدیل به دبیرستان شده است.

بازار شهر نیز در همین دوران شکل گرفت که بیانگر موقعیت تجاری زواره در منطقه است.

پس از دوران ثبات و شکوفایی مذکور با هجوم افغان ها به ایران و سقوط سلسله ی صفوی دیگر باره ویرانی ها و نابسامانی ها آغاز شد.

این بار سادات طباطبایی به نقاط مختلف ایران متواری گردیدند .

با ظهور نادر، مردم زواره بیش از پیش تحت فشار قرار گرفتند، چرا که به فرمان وی تمام موقوفات ایران تبدیل به خالصه های دولتی شد.

این موضوع برای مردم زواره که بیشترین زمین های آنجا جزء املاک وقفی بوده است، بسیار گران تمام شد.

در عصر کریم خان زند که مردم فارس و اصفهان از آسایش نسبی برخوردار بودند، ساکنان زواره در عذاب تحمل سرکشی های خوانین عامری به سر می بردند.

اما آغامحمدخان قاجار با دفع طغیان خانواده ی مزبور، وعده بازگرداندن خالصه ی نادری را به مردم زواره داد.

به طور کلی قرن سیزدهم هجری از سویی به علت هرج و مرج های مملکتی و از جهتی به علت نزول وبا و قحطی، فقر و فلاکت در این نواحی به اوج خود رسید.

البته در همین زمان برخی کارهای عمرانی هم صورت گرفت که از جمله موقوفات حاجی لطفعلی خان ترشیزی برای مدرسه ی زواره و احداث قنات های امیرآباد، جهان آباد، نجف آباد، نیرآباد و باقرآباد را بایستی نام برد.

در سده چهاردهم هجری و اواخر دوره ی قاجار این ناحیه نیز مانند سایر نقاط ایران دستخوش تغییرات و فروپاشی نظام های سنتی و رکود اقتصاد تولیدی و برقراری نظام اقتصاد مصرفی شد.

منبع:  زواره نمادی از اسطوره کویر، علی غفاری.- تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1379.